بازار های انحصاری چیست

بازار های انحصاری نوعی ساختار اقتصادی هستند که در آن تنها یک فروشنده غالب وجود دارد که کنترل کامل بر قیمت و عرضه کالا یا خدمات دارد.
برای آشنایی بیشتر و کسب اطلاعات کامل تر، همراه ما در وب سایت سرمایه وب باشید.

مفهوم بازار انحصاری

عبارت «بازار انحصار کامل» یا «Monopoly» به وضعیتی گفته می شود که در آن یک نوع کالا یا خدمات فقط توسط یک عرضه کننده ارائه می شود.

البته، برای اینکه یک بازار به انحصار کامل تبدیل شود، شرط دیگری هم لازم است و آن وجود مانع های سیاسی و اقتصادی برای جلوگیری از ورود عرضه کننده های جدید به این بازی است. در این صورت، کنترل همه چیز در دستان همان عرضه کننده یگانه قرار می گیرد.

در علم اقتصاد، انحصار به وضعیتی اطلاق می‌ شود که در آن تنها تعداد محدودی فروشنده یا خریدار برای یک کالا وجود داشته باشد و کالای تولیدی آن، هیچ جانشین نزدیکی نداشته باشد.

چنین شرایطی به بازار انحصاری شناخته می‌شود. با این حال، اصطلاح انحصار ممکن است دقیقا دقیق نباشد زیرا ارزیابی این که آیا یک کالا واقعا جانشین کالای دیگری است یا خیر، گاهی پیچیده و اختیاری است. 

قدرت انحصاری به توانایی یک بنگاه اقتصادی برای افزایش قیمت بدون از دست دادن بخش قابل توجهی از فروش اشاره دارد. هر چه قدرت انحصاری یک بنگاه بیشتر باشد، بعد از افزایش قیمت، میزان کمتری از فروش خود را از دست می‌ دهد و در نتیجه زیان کمتری می‌ کند.

ویژگی‌ های بازار رقابتی

بازار رقابتی، ساختاری سالم و آزاد در اقتصاد است که در آن، هیچ شرکت یا فردی کنترل انحصاری بر قیمت یا میزان عرضه کالا و خدمات ندارد. در چنین بازاری، مکانیزم عرضه و تقاضا به‌ طور طبیعی و بدون دخالت‌ های سنگین دولتی عمل می‌ کند.

در ادامه، با مهم‌ ترین ویژگی‌ های بازار رقابتی آشنا می‌ شویم:

۱. وجود خریدار و فروشنده فراوان

در بازار رقابتی، همیشه خریداران و فروشندگان زیادی حضور دارند. همین حضور گسترده باعث می‌ شود که مبادلات به‌ صورت مداوم انجام شوند. خریدار و فروشنده معمولا بر سر قیمتی مشخص به توافق می‌ رسند، زیرا رقابت میان عرضه‌ کنندگان منجر به تثبیت قیمت در نقطه‌ ای بهینه می‌ شود.

۲. ورود آزاد به بازار

یکی از ویژگی‌ های اصلی بازار رقابت کامل، امکان ورود آزاد برای تمام تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان است. هیچ مانع سیاسی، قانونی یا ساختاری مانع حضور بازیگران جدید در بازار نمی‌ شود. این موضوع فضای رقابتی سالمی را به‌ وجود می‌آورد که در آن، کیفیت و قیمت حرف اول را می‌ زند.

۳. شفافیت اطلاعات

در بازار رقابتی، اطلاعات کاملا شفاف و در دسترس همه است. خریداران و فروشندگان به راحتی می‌ توانند به داده‌ های قیمتی، کیفیت محصول، استراتژی رقبا و شرایط بازار دسترسی داشته باشند. این شفافیت، اعتماد ایجاد می‌کند و موجب تصمیم‌ گیری آگاهانه می‌ شود.

۴. تنوع بالا و نبود کمبود محصول

تعداد زیاد عرضه‌ کنندگان باعث می‌ شود که بازار هیچ‌ گاه با کمبود کالا یا خدمت رو به‌ رو نشود. اگر یک فروشنده از بازار خارج شود، بلافاصله فروشنده‌ دیگری جایگزین او می‌ شود. این ویژگی پایداری و استمرار در تامین نیاز مشتریان را تضمین می‌ کند.

۵. حذف هزینه حمل‌ و نقل از قیمت نهایی

در تحلیل نظری بازار رقابتی، هزینه حمل‌ و نقل معمولا برابر صفر در نظر گرفته می‌ شود. زیرا اگر این هزینه تاثیر قابل‌ توجهی داشته باشد، باعث افزایش قیمت نهایی شده و اصل برابری قیمت در بازار را زیر سوال می‌ برد.

۶. نبود دخالت دولتی

بازار رقابتی زمانی به‌درستی عمل می‌کند که دخالت‌ های دولتی، مانند سهمیه‌ب ندی، اعمال تعرفه یا تحریم، در آن وجود نداشته باشد. در چنین بازاری، هیچ‌ کس با استفاده از قدرت یا نفوذ سیاسی نمی‌ تواند جایگاه ناعادلانه‌ ای کسب کند.

رقابت آزاد تنها زمانی شکل می‌ گیرد که اقتصاد بر پایه عدالت، شایسته‌ سالاری و قوانین برابر استوار باشد.

۷. تغییرات قیمت منطقی و تدریجی

به‌ دلیل حضور بازیگران متعدد در بازار، تغییرات قیمتی به‌ صورت طبیعی، تدریجی و قابل‌ پیش‌ بینی انجام می‌ شوند. این روند، از نوسانات ناگهانی و شوک‌ های قیمتی جلوگیری کرده و ثبات نسبی ایجاد می‌ کند.

۸. سود اقتصادی در بلند مدت برابر با صفر

در بازار رقابت کامل، شرکت‌ها در بلندمدت سود اقتصادی غیر عادی کسب نمی‌ کنند. رقابت شدید باعث می‌ شود که قیمت‌ ها به نقطه‌ ای برسند که فقط هزینه‌ های واقعی تولید را پوشش دهند. البته اگر یک شرکت برای مدت طولانی دچار زیان شود، مجبور به خروج از بازار خواهد شد.

در بازار رقابت کامل، تمامی شرکت‌ ها محصولی یکسان و بدون تفاوت عرضه می‌ کنند. بنابراین، اگر یک شرکت قیمت محصول خود را افزایش دهد، مصرف‌ کنندگان به راحتی به سراغ سایر رقبا رفته و آن شرکت سهم بازار خود را از دست خواهد داد.

در بازار رقابت انحصاری، هرچند محصولات شرکت‌ ها شباهت‌ هایی با یکدیگر دارند، اما تفاوت‌ های جزئی ناشی از برند سازی و ویژگی‌ های خاص باعث تمایز آن‌ ها می‌ شود.

همین تمایزها باعث می‌ شود که تغییر در قیمت یک محصول، بر میزان تقاضا اثر بگذارد؛ چرا که برخی مشتریان همچنان به خاطر اعتبار برند یا ویژگی‌ های منحصر به‌ فرد، خرید آن را ترجیح می‌ دهند.

برخلاف بازار انحصار چند جانبه، در ساختار هایی مثل رقابت کامل، انحصار کامل و رقابت انحصاری، بنگاه‌ ها به‌ صورت مستقل عمل می‌ کنند و سود آن‌ ها صرفا به عملکرد خودشان وابسته است.

اما در انحصار چند جانبه، سود دهی هر بنگاه تحت تاثیر میزان تولید و تصمیمات سایر رقبا نیز قرار می‌ گیرد. بنابراین در این نوع بازار، شرایط تولید و فروش با ریسک بالا و عدم قطعیت همراه است.

اما در بازار انحصار چند جانبه، سود هر بنگاه نه تنها تحت تاثیر تولید خود بنگاه است، بلکه تحت تاثیر تولید سایر بنگاه‌ ها نیز قرار می‌ گیرد. از این رو، شرایط تولید و مقدار فروش در ساختار انحصار چند جانبه در شرایط ریسک و عدم اطمینان صورت می‌ گیرد.

بازار انحصاری زمانی شکل می‌ گیرد که تنها یک یا چند بازیگر محدود، کنترل کامل یا قابل‌ توجهی بر عرضه کالا یا خدمات در یک حوزه خاص داشته باشند. این وضعیت معمولا به دلایل اقتصادی، سیاسی یا ساختاری ایجاد می‌شود. در ادامه مهم‌ ترین دلایل شکل‌ گیری بازار های انحصاری را بررسی می‌ کنیم:

۱. نبود رقابت واقعی در بازار

در برخی صنایع مانند خودروسازی ایران، شرکت‌های خاصی به دلیل حمایت‌ های گسترده سیاسی و قانونی توانسته‌ اند بدون وجود رقبا، بازار را در اختیار بگیرند.

در این شرایط، واردات خودرو های خارجی نیز با محدودیت شدید مواجه است و همین موضوع رقابت را از بین می‌ برد. نتیجه این روند، تولید محصولات بی‌ کیفیت با قیمت بالا برای مصرف‌ کننده داخلی است.

۲. پیشتازی فنی یا دسترسی زودهنگام به فناوری

گاهی اوقات، انحصار به دلیل برتری فنی یک شرکت نسبت به رقبا ایجاد می‌ شود. شرکت‌ هایی که زودتر از دیگران وارد بازار شده‌ اند یا دانش تخصصی بیشتری دارند، می‌ توانند فاصله زیادی با رقبا ایجاد کنند.

البته در برخی کشور ها، انحصار بدون داشتن شایستگی واقعی و صرفا به واسطه روابط سیاسی یا قدرت اقتصادی شکل می‌ گیرد.

۳. نبود کالای جایگزین

یکی دیگر از عوامل مهم در ایجاد انحصار، نداشتن گزینه‌ جایگزین برای کالا یا خدمات خاص است. وقتی تنها یک شرکت کالایی خاص را عرضه می‌ کند و هیچ محصول مشابهی در بازار وجود ندارد، آن شرکت می‌ تواند بازار را به‌ طور کامل در اختیار بگیرد.

۴. دسترسی انحصاری به منابع اولیه

در بسیاری از بازارهای انحصاری، عرضه‌کننده اصلی کنترل کامل بر منابع طبیعی و مواد اولیه دارد. این انحصار باعث می‌ شود دیگر تولید کنندگان نتوانند با او رقابت کنند.

مثلا در صنایع انرژی یا مواد معدنی، شرکت‌ هایی که به منابع زیر زمینی دسترسی انحصاری دارند، می‌ توانند کنترل بازار را در اختیار بگیرند.

۵. حمایت سیاسی و قانونی

یکی از دلایل اصلی دوام بازار های انحصاری، حمایت‌ های سیاسی و حقوقی است. شرکت‌ های انحصارگر یا وابسته به ساختارهای حکومتی هستند یا باج‌ های سنگینی به مقامات می‌ پردازند تا حمایت‌ شان را حفظ کنند.

در این وضعیت، هرگونه انتقاد یا تلاش برای ورود رقبا با واکنش شدید نهاد های قدرت مواجه می‌ شود.

انواع انحصار در بازار

انحصار به وضعیت‌ هایی اطلاق می‌ شود که در آن یک یا چند عامل، به طور کامل یا جزئی، بر بازار یک محصول یا خدمت تسلط دارند. این بازارها بر اساس قوانین خاص یا شرایط ویژه‌ ای به وجود می‌ آیند و انواع مختلفی دارند. در اینجا به بررسی مهم‌ ترین انواع انحصار در بازار ها می‌ پردازیم.

1. انحصار قانونی (Legal Monopoly)

انحصار قانونی به وضعیتی گفته می‌ شود که دولت به صورت عمدی، حق تولید و عرضه یک محصول یا خدمت خاص را به یک شرکت خاص می‌ دهد. در این حالت، این شرکت به طور انحصاری اجازه انجام فعالیت‌ های مربوطه را دارد و هر گونه رقابت از جانب دیگر شرکت‌ ها ممنوع است.

این نوع انحصار معمولا با حمایت‌ های قانونی و مقرراتی از سوی دولت همراه است.به عنوان مثال، در ایران، تنها شرکت “شرکت ارتباطات زیر ساخت” مجاز به ارائه خدمات اینترنتی است و سایر شرکت‌ ها نمی‌ توانند وارد این عرصه شوند.

2. انحصار دولتی (Governmental Monopoly)

انحصار دولتی یا Governmental Monopoly زمانی رخ می‌ دهد که دولت به طور مستقیم بر بازار یک کالا یا خدمت تسلط پیدا می‌ کند. در این نوع انحصار، دولت با استفاده از قوانین یا مقررات خاص، مانع از ورود رقبا به بازار می‌ شود.

نمونه‌ ی برجسته این نوع انحصار در ایران، صنعت نفت و گاز است. دولت به عنوان تنها تولید کننده و عرضه‌ کننده این منابع است و هیچ‌ گونه اجازه‌ ای به شرکت‌ های خصوصی برای فعالیت در این زمینه داده نمی‌ شود.

3. انحصار طبیعی (Natural Monopoly)

انحصار طبیعی زمانی به وجود می‌ آید که تولید یک کالا یا خدمت خاص به دلیل ویژگی‌ های خاص اقتصادی یا فنی، فقط از سوی یک عرضه‌ کننده مقرون به صرفه است. به عبارت دیگر، تولید انبوه یک محصول خاص فقط از طریق یک تولید کننده می‌ تواند سودآور باشد.

شرکت‌ هایی که خدمات عمومی مانند برق، آب شهری، یا شبکه‌ های ارتباطی (مانند خطوط لوله گاز و آب) ارائه می‌ دهند، معمولا در این دسته از بازار های انحصاری قرار می‌ گیرند.

برای نمونه، تولید و توزیع برق در بسیاری از کشور ها تنها توسط یک شرکت انجام می‌ شود، زیرا هزینه‌ های بالای زیر ساخت‌ ها، ورود سایر رقبا را دشوار می‌ سازد.

4. انحصار دو جانبه (Duopoly Monopoly)

بازار انحصاری دو جانبه به حالتی گفته می‌ شود که تنها دو عرضه‌ کننده بزرگ و قدرتمند بر بازار یک محصول تسلط دارند. در این بازار، هر چند ممکن است رقبا در بازار حضور داشته باشند، اما سهم آنها آنقدر کوچک است که تاثیری در قیمت‌ گذاری یا شرایط بازار نمی‌ گذارند.

به عنوان مثال، در بازار کارت‌ های اعتباری، دو شرکت “ویزا کارت” و “مستر کارت” به عنوان دو عرضه‌ کننده اصلی تسلط دارند و دیگر رقبا عملا به چشم نمی‌ آیند.

5. انحصار چند جانبه (Oligopoly Monopoly)

بازار انحصاری چند جانبه یا Oligopoly، به بازاری اطلاق می‌ شود که در آن تعداد محدودی از عرضه‌ کنندگان بزرگ بر بازار تسلط دارند. این نوع بازار معمولا به دلیل وجود چند شرکت قدرتمند ایجاد می‌شود که هر کدام سهم بزرگی از بازار را به خود اختصاص داده‌ اند.

به عنوان مثال، در صنعت موبایل، برند هایی مانند “سامسونگ”، “اپل”، و “هواوی” در یک بازار انحصاری چند جانبه فعالیت دارند.

این برند ها هر کدام سهم بزرگی از بازار را در اختیار دارند و رقابت بین آن‌ ها موجب شکل‌ گیری شرایط خاص بازار می‌ شود. در ایران نیز شرکت‌ هایی مانند “همراه اول”، “ایرانسل” و “رایتل” در این نوع از انحصار قرار دارند.

⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬

تاثیر جنگ بر ارزهای دیجیتالبورس جهانی چیستلیست بهترین صرافی ارز دیجیتال ایرانی

مطالعه بیشتر